Het algemene beeld is dat gemeenten actiever zijn geworden op het gebied van wonen. De visitaties laten zien dat de meeste gemeenten in de afgelopen jaren (nieuwe) woonvisies hebben opgesteld en prestatieafspraken hebben gemaakt. In veel rapporten wordt gesproken over constructieve relaties en overleg. Vaak neemt de gemeente de regie en organiseert of faciliteert het proces van overleg en voorbereiding. In veel grote steden bestaat van oudsher een stevige gemeentelijke afdeling of dienst volkshuisvesting, waardoor lokale corporaties zich wel eens afvragen of de sturende rol van de gemeente niet te sterk is (De Huismeesters, de Alliantie). Toch zijn er nog veel situaties waarin vooral corporaties, maar soms ook huurders, een gebrek aan initiatief en regie van de gemeente ervaren. Veelgenoemde oorzaken zijn dan een bestuurscrisis, veel personele wisselingen (bestuurlijk en/of ambtelijk) en een gebrek aan ambtelijke capaciteit. Voorbeelden hiervan zijn de visitaties van Brederode (Wassenaar), GoedeStede (Almere) en Dunavie (Katwijk). Het omgekeerde komt overigens ook voor: grote continuïteit van medewerkers en korte lijnen tussen gemeente en corporatie dragen bij aan informeel en direct contact, ze vergemakkelijken de samenwerking (Veenendaalse Woningstichting). Bij afwezigheid van gemeentelijke regie springen corporaties meestal in.

De directeur van de Alliantie maakt in zijn position paper de kritische opmerking dat de gemeente geen opdrachtgever is en de corporatie geen taakorganisatie. Hij maakt zich vooral zorgen over het langetermijnperspectief dat bij gemeenten kennelijk soms niet in goede handen is, waardoor de corporatie dreigt mee te moeten gaan in de ‘waan van de dag’. De oplossing zoekt hij in meerjarig commitment van partijen door meerjarige prestatieafspraken.

Lees meer over gemeenten en hun rol in de lokale samenwerking

Een belangrijke vernieuwing van de Woningwet 2015 is de versterking van de positie van huurdersorganisaties. Anders dan voorheen hebben ze niet slechts een adviesrol, maar zijn ze als mede-ondertekenaar formeel volwaardig partij. Van meet af aan bestonden er zorgen over de professionaliteit van de huurdersorganisatie en hebben zowel de Woonbond als de besturen van veel woningcorporaties geïnvesteerd in de ondersteuning en professionalisering van de huurdersvertegenwoordiging.

Over het algemeen wordt er in de visitatierapporten met waardering over de rol en inzet van huurdersorganisaties gesproken, zowel door de visitatiecommissies als de corporaties en gemeenten met wie zij gesproken hebben. ‘Ze houden ons scherp’ en ‘de huurdersinbreng draagt bij aan de inhoud, inhoudelijke discussies worden gevoerd’, wordt regelmatig opgemerkt. In een van de visitaties kwam ook het initiatief voor de prestatieafspraken en het proces van samenwerking van de huurdersorganisatie. Maar in een enkel geval was sprake van een slecht functionerende huurdersorgansatie of een slechte relatie tussen huurdersorganisatie en woningcorporatie (ProWonen, Groen Wonen).

De meeste huurdersorganisaties ervaren het proces van overleg in de driehoek als intensief en belastend, maar zijn wel tevreden over hun inbreng en hebben het gevoel dat er naar hen wordt geluisterd. Toch komen de visitatiecommissies ook regelmatig situaties tegen waarin dat anders is. Huurdersorganisaties vinden dan dat er te weinig met hun inbreng gebeurt: ‘het zijn afspraken tussen twee partijen’ en ‘we mogen wel meepraten, maar niet tegenpraten’ (ProWonen). Om die reden, maar ook omdat ze niet kan instemmen met de inhoud, weigert een huurdersorganisatie soms om de prestatieafspraken te ondertekenen (Ons Doel)

Lees verder over huurdersorganisaties en hun rol in de lokale samenwerking

Corporaties hebben in de lokale driehoek een spilpositie. Verreweg de meeste prestaties moeten door hen worden geleverd, zij beschikken over vermogen en investeringscapaciteit, zij móeten een jaarlijks bod doen en zij voeren in de eerste plaats het overleg met de huurdersorganisatie (op grond van de Overlegwet huurders-verhuurders). Doorgaans hebben zij ook de meeste expertise in huis.

De visitaties (‘maatschappelijke visitatie woningcorporaties’) zijn in de eerste plaats op het functioneren van de corporaties gericht. We beperken ons in deze paragraaf tot wat daarin specifiek wordt opgemerkt over hun rol in de lokale samenwerking met gemeente en huurdersorganisatie.

In de eerste plaats valt op dat de regie of voortrekkersrol in de lokale driehoek, zeker in het proces van prestatieafspraken, regelmatig bij de corporatie(s) ligt. Dat is het geval, zo blijkt uit de visitaties, als de gemeente over te weinig ambtelijke capaciteit beschikt, er een bestuurscrisis is, de aandacht naar fusie uitgaat of gewoonweg omdat de gemeente nog zoekende is naar haar rol.

Ook als ze niet het voortouw hebben, worden de corporaties vaak door gemeenten gewaardeerd om hun inhoudelijke expertise (kennis van volkshuisvesting) en gevoel voor wat er leeft bij huurders en wat zich achter de voordeur afspeelt. Dat heeft ook een keerzijde. Een aantal keer wordt in visitatierapporten uit de mond van gemeenten opgetekend dat het de corporatie ontbreekt aan politieke sensitiviteit, gevoel en begrip voor bestuurlijke processen binnen de gemeente.

Speciale aandacht verdient hier de rol van de Raad van Commissarissen. In veel visitatierapporten is te lezen dat de RvC, als onderdeel van haar maatschappelijke oriëntatie, aandacht heeft voor het lokale overleg en de inhoud van de prestatieafspraken. Veel commissarissen zijn goed bekend met wat er lokaal leeft en spannen zich daar ook voor in. Vanuit hun klankbordrol bevragen veel RvC’s de bestuurder vooraf op de inzet voor het bod en de prestatieafspraken. Soms gebeurt dat heel scherp, vanuit een wens van maximaal maatschappelijk rendement.