In de prestatieafspraken is een ontwikkeling te zien van heel precieze afspraken voor een jaar naar globalere afspraken die een duidelijke richting aangeven voor meerdere jaren, vaak met een jaarlijkse update. De inzet van corporaties laat zich immers niet altijd heel exact plannen, bijvoorbeeld omdat voor het realiseren van bouwplannen afhankelijkheden bestaan van andere partijen, waaronder de gemeente. Voor andere plannen, bijvoorbeeld een renovatie met duurzaamheidsmaatregelen, is instemming van 70% van de huurders in een gebouw nodig voordat er begonnen kan worden. Daarom gaan er steeds meer stemmen op om tot een nieuw soort prestatieafspraken te komen, waarin partijen gezamenlijk voor meerdere jaren uitstippelen waar ze met elkaar in wijken en buurten naar streven, en wie daarin welke rol heeft. Tweerichtingsverkeer tussen corporatie en gemeente wordt hierbij steeds meer de norm. Corporaties kunnen niet alleen de gewenste resultaten boeken, daar is ook de gemeente voor nodig. In de prestatieafspraken zijn daarom ook vaker afspraken te zien waaraan de gemeente zich committeert. Daarbij is een voorzichtige beweging te zien dat ook andere partijen, zoals zorgverleners en de politie, worden betrokken om hun deel van de aanpak op te pakken. Ook is een ontwikkeling te zien naar meerjarige afspraken op hoofdlijnen omdat de beoogde resultaten zich niet makkelijk in een kalenderjaar laten vastpinnen.

Met prestatieafspraken wordt in verschillende gemeenten verschillend omgegaan, mede afhankelijk van de omvang van de gemeente en het aantal corporaties dat daar actief is. Soms is sprake van 1-op-1 afspraken omdat er maar 1 corporatie werkt in die gemeente of waarbij de gemeente voor elke corporatie een aparte set prestatieafspraken maakt met de corporatie en de betrokken huurdersorganisatie(s). In andere gemeenten is juist sprake van gemeenschappelijkheid; alle betrokken corporaties en huurdersorganisaties en de gemeente maken één gezamenlijke set afspraken. Deze laatste variant is in opkomst omdat deze meer grip geeft op de ontwikkelingen in kernen of wijken waar meerdere corporaties actief zijn.

Punt van aandacht is de positie van de huurders bij de prestatieafspraken. De huurdersorganisaties hebben in de Woningwet van 2015 een sterke positie toebedeeld gekregen. In principe worden prestatieafspraken gesloten tussen corporatie, gemeente én huurdersvertegenwoordiging, hoewel de ondertekening door huurders niet verplicht is. Daar waar de corporatie en de gemeente vertegenwoordigd worden door professionals, bestaan huurdersorganisaties vooral uit vrijwilligers. Dat vraagt extra zorgvuldigheid van de corporatie én de gemeente om te zorgen voor een gelijkwaardige positie van de huurders aan de gesprekstafel. Tegelijk is helder dat de rol van de huurdersorganisaties gericht moet zijn op het beleid en de plannen van de corporatie, niet op het woonbeleid van de gemeente. Daarover wordt immers via het democratisch proces door de gemeenteraad besloten.⁴

Voor alle betrokken partijen is er een handreiking prestatieafspraken, opgesteld door BZK, Aedes, Woonbond en VNG, waarin een en ander nog eens wordt toegelicht. Deze handreiking wordt elke paar jaar herzien om de laatste inzichten een plek te geven.

De visitatie besteedt veel aandacht aan de prestatieafspraken. In het objectieve deel van de beoordeling wordt in beeld gebracht in hoeverre de corporatie voldaan heeft aan alle gemaakte afspraken in de vier voorgaande jaren. Dat overzicht beslaat diverse pagina’s in een visitatierapport en resulteert in een score voor ‘Presteren naar Opgaven’. In dat hoofdstuk staat ook een kritische beschouwing van de visitatiecommissie op de kwaliteit van de prestatieafspraken en de totstandkoming ervan. Daarbij krijgen zowel de samenwerking met de gemeente als met de huurdersorganisatie volop aandacht: heeft de corporatie beide in voldoende mate betrokken bij haar plannen en is sprake van wederkerigheid in de inzet van partijen? Maar ook de belanghouders zelf geven hun oordeel over de kwaliteit en het proces van de totstandkoming van de afspraken.

_{4 In 2020 heeft de Minister van BZK in reactie op een geschil, aangedragen door de huurdersorganisatie ‘De Brug’ aangegeven dat standpunten die de inhoud van de gemeentelijke woonvisie betreffen, niet ontvankelijk zijn in geschillen over de prestatieafspraken. Lees de uitspraak hier.}